فرتورهایی از بادگیرها و ثبت ملی آن ها - 6

^{کارکرد اصلی بادگیرها، هدایت هوای بیرون به داخل ساختمان، خنک کردن نسبی و برقراری جریان طبیعی هوا در محل کار و سکونت مردم در شهرها و نقاط مختلف بوده است. خواستگاه بادگیرها با توجه به منابع تاریخی، سروده های شاعران و سفرنامه های کشور ایران به ویژه در شهرهای مرکزی، جنوبی و حاشیه کویر بوده و از بادگیرها در شکل و اندازه های مختلف در ایران و مناطقی از خاورمیانه با آب و هوای گرم و خشک و گرم و مرطوب، به منظور جابجایی و خنک کردن هوای شساختمان ها مورد استفاده قرار می گیرد.}

 

 

 

 

 

 

 

 

^{فناوری و دانش سنتی ساخت و عملکرد بادگیرها نشانی از خلاقیت ایرانیان و حضور معماران یزدی در هفتمین نشست سراسری شورای سیاست گذاری ثبت آثار معنوی در شاهرود از سوی انجمن دوستداران میراث "خشت خام" در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.}

^{به گزارش ایران بزرگ، در هفتمین نشست سراسری شورای سیاست گذاری ثبت آثار معنوی که  از دوم تا چهارم بهمن ماه سال جاری در شاهرود برگزار شد، استان یزد علاوه بر ثبت چندین صنایع دستی و آیین های مذهبی، از سوی یکی از سازمان های مردم نهاد موفق به ثبت "فناوری بادگیرها در ایران" گردید.}

^{در این همایش، آتوسا مومنی، مدیر کل ثبت آثار کشور، سازمان مردم نهاد "خشت خام" را اینگونه معرفی کرد: این انجمن در حوزه میراث فرهنگی فعالیت می کند و برخاسته از استان یزد است. همکاری بسیار صمیمانه ای بین انجمن و اداره کل میراث فرهنگی این استان برقرار است و هر دو با هم، هم افزایی دارند. از دو سال گذشته، علیرضا صادقی، دبیر کمیته علمی و پژوهشی "خشت خام" تلاش کرد برای جمع آوری اطلاعات جامع در خصوص "فناوری بادگیر" که در نتیجه منجر به تهیه پرونده ثبتی "فناوری بادگیر در ایران" شد.}

 ^{وی با اشاره به اینکه اصالت و هویت ایرانی بادگیر بیشتر در استان یزد نمایان گشته، گفت: اگرچه این پرونده در استان یزد توسط این انجمن تهیه شده اما در سطح ملی بررسی گردیده است.}

^{مومنی با تأکید بر جامع و کامل بودن این پرونده گفت: امیدوارم "خشت خام" الگویی برای دیگر استان ها باشد و چنین روابطی میان اداره کل میراث فرهنگی سایر استان ها با انجمن های آنها ایجاد شود تا فرصتی باشد که سازمان های میراث فرهنگی از این گونه سازمان های مردم نهاد برای حفظ و سیانت از آثار کشور بهره مند گردند.}

^{سامان کارگر، معاون میراث فرهنگی استان یزد نیز با اشاره به گستره کیفی و کمی بادگیر در استان یزد گفت: بادگیر به عنوان یک عنصر ساختمانی، از نظر تنوع و تعدد در یزد پر شمارتر است اما در استان های دیگر چون اصفهان، کرمان، سیستان، سمنان و حاشیه خلیج فارس، در هر دو  سو، هم ایران و هم کشورهایی که پیشتر جزئی از خاک ایران بوده اند، نیز دیده می شود به همین خاطر پرونده ارائه شده توسط انجمن "خشت خام" نه تنها فراتر از استان یزد بلکه در سطح فراملی تدوین شده است.}

^{وی ادامه داد: بادگیر از جنبه های مختلفی قابل بررسی است که یکی از آن جنبه ها کالبد آن می باشد و وجه دیگر دانشی است که برای ساخت آن به کار گرفته می شود. باد گیر در یزد و فلات ایران از گذشته بسیار مهم و کاربردی بوده است.}

^{همچنین کارگر درباره تعامل بین "خشت خام" و سازمان میراث فرهنگی استان یزد گفت: این انجمن از دو سال گذشته به طور تخصصی به دنبال تکمیل پرونده ای برای ثبت فناوری بادگیر بوده و سازمان میراث فرهنگی نیز در خصوص حساسیت های شورای سیاست گذاری ثبت آثار ملی با "خشت خام" رایزنی کرده است تا این پرونده امروز برای ثبت ملی و در آینده برای ثبت جهانی آماده گردد.}

^{وی درباره نقطه قوت این پرونده گفت: "خشت خام" به طور متمرکز بر روی این پرونده کار کرده است و از کارشناسانی برای تهیه این پرونده بهره گرفته که سالیان دراز بر روی "بادگیر" پژوهش انجام داده اند، همچون مهندس علیرضا دهقانی که یکی از نویسندگان کتاب "بادگیر" می باشد.}

^{همچنین بابایی، کارشناس ثبت آثار استان یزد با تقدیر و تشکر از "خشت خام" گفت: این انجمن عنوانی را برای ثبت برگزید که در معرض سرقت قرار دارد و امکان دارد کشورهای دیگر مدعی این فناوری برای ثبت جهانی شوند. گام نخست برای نجات این فناوری ثبت ملی است تا بتوان آن را برای ثبت جهانی ارائه داد و "خشت خام" به طور تخصصی در ایران و حوزه ایران فرهنگی بر روی این فناوری تحقیق و پژوهش انجام داد و پرونده ای کامل و جامع تهیه نمود.}

^{علیرضا صادقی، یکی از هموندان انجمن "خشت خام" هنگام ارائه پرونده "فناوری بادگیر در ایران" بیان کرد: این پرونده به طور تخصصی به بررسی دانش سنتی، شیوه ساخت و نحوه عملکرد این پدیده در معماری سراسر کشور پرداخته است.}

^{وی با شاره به بومی بودن این دانش، بیان کرد: فناوری بادگیر، دانش منحصر بفرد مردم ایران زمین بوده و خواستگاه و مرکزیت آن کویر مرکزی این مرز و بوم است. این دانش سنتی با مصالح بومی همچون خشت، چوب و کاهگل نیز ساخته می شود و در طول تاریخ ماندگار شده است.}

^{وی ادامه داد: تاریخچه بادگیر را در متون ادبی و تاریخی می توان یافت و با استناد به آنها می توان از فرهنگ، اندیشه و دانشی که کشورهای تازه تأسیس می خواهند با خود به تاراج ببرند، دفاع نمود.}

^{علیرضا دهقانی، مدرس دانشگاه و دبیر کمیته علمی پرونده ثبت فناوری بادگیرها گفت: با توجه به اسناد و مدارک مستند موجود و همچنین آشنایی ایرانیان به نحوه تولید باد، انرژی باد و کاربردهای مختلف آن، به طور قطع می‌توان گفت که مبدع بادگیرها ایرانیان هستند و خاستگاه اولیه این سازه‌ها شهرهای حاشیه کویر مرکزی ایران مانند میبد، مهریز، یزد، اردکان، نایین یا کاشان می‌باشند. نکته قابل ذکر آن که از دوره صفویه تعداد بادگیرها و فرهنگ عمومی ساخت آنها در ایران گسترش دو چندانی می‌یابد.}

^{همچنین وی به ارزش‌های شاخص بادگیرها اشاره کرد و گفت: فناوری سیستم‌های تهویه مطبوع انفعالی یا خودبه‌خودی به نحوی هستند که نیاز به مصرف انرژی الکتریکی ندارند. سازه ساخته شده نیاز به تعمیر و نگهداری سالانه مانند سیستم‌های تهویه مطبوع تبخیری امروزی نداشته است.  بادگیرها محیط زیست و هوا را آلوده نمی‌کنند و نماد زیبایی و جلوه بخشیدن به خانه‌ها و شهرها می‌باشند. همچنین فناوری ساخت آن ها برگرفته از دانش بومی منطقه می‌باشند.}

^{محمدحسن محبعلی، کارشناس عالی مرمت آثار و بناهای تاریخی نیز از تهیه کنندگان این پرونده قدردانی کرد و گفت: اگر برای هر یک از عناصر معماری چنین پرونده ای تهیه شود به زودی به نتیجه ای که به دنبالش هستیم، خواهیم رسید و می توانیم بر معماری روزمان تأثیرگذار باشیم.}

بادگیر از نگاه مهندسی - 5

^{بادگیرها سازه‌هایی هستند که از قرن‌ها پیش در مناطقی از خاورمیانه و مصر با آب و هوای گرم و خشک و گرم و مرطوب، به منظور جابه‌جایی و خنک کردن هوای ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. در واقع، کارکرد اصلی بادگیرها، هدایت هوای بیرون به داخل ساختمان، خنک کردن نسبی و برقراری جریان طبیعی هوا در محل کار و سکونت مردم در شهرها و نقاط مختلف بوده است. بادگیرها برای برقراری جریان هوا در آب‌انبارهای عمومی و خنك نگه داشتن آب در این آب‌انبارها نیز کاربرد داشته‌اند. ایران از جمله کشورهایی است که با توجه به نوع معماری و آب و هوای آن، به ویژه در شهرهای مرکزی، جنوبی و حاشیه‌ کویر، از بادگیرها در شکل و اندازه‌های مختلف، بهره گرفته است. این سازه‌ها که تامین کننده آسایش حرارتی برای ساکنان به شکل‌های مختلف و خنک و سالم نگه‌ داشتن آب در آب‌انبارها بوده‌اند دارای فناوری برجسته و منحصر بفرد بومی در حوزه‌ی مهندسی مکانیک، انرژی و معماری بوده‌اند.}

^{به جرات می‌توان بیان کرد که در ساخت کولر آب و سیستم‌های تهویه مطبوع تبخیری از تکنولوژیکی به کار رفته در بادگیرها استفاده شده است.}

^{در زمان‌های قدیم در اوج گرما از خارها، بوته‌ها و برگ درختان خرما در دهانه‌های بادگیرها استفاده می‌شده است که با خیس کردن سطح آن ها هوای ورودی به ساختمان خنک شده و وارد فضا دورنی ساختمان می‌شده است. همچنین در مناطق گرم و خشک و کویری مشاهده می‌شود که اغلب ساختمان‌ها دارای حیاط‌های متعدد با حوض‌هایی به عمق کم و سطح زیاد و باغچه‌هایی با داشتن درخت‌های مختلف و گل و گیاه هستند که باعث گرفتن گرد و غبار و عمل رطوبت‌زنی به جریان هوا می‌شده‌اند و هوای تمیز و خنک از طریق در و پنجره‌ها به فضای درونی ساختمان راه می‌یافته و از طریق بادگیرها و گاها کلاه‌فرنگی‌ها پس از گردش در فضای داخلی به محیط بیرون هدایت می‌شده‌اند. قابل ذکر است که بادگیرها در اغلب مواقع کارکرد بادکشی (مکش باد) داشته‌اند و در زمانی که سرعت جریان هوای محیط زیاد بوده است عمل هوادهی (دهش باد) به فضای داخلی را داشته‌اند.}

 

^{مقطع يک بادگير در بندرعباس که دهانه‌ آن رو به جهت باد مطلوب بوده و در داخل  آن از برگ‌های درخت خرما برای ايجاد امکان سرمايش تبخيری استفاده می شده است}

^{کارآیی بادگیرهای سنتی به طور کلی در دو حالت، معنی‌دار و قابل بررسی است:}

^{1- سرعت باد صفر باشد. در شب به علت پایین بودن دمای محیط و تشعشع حرارت از سطح دیوارهای خارجی بادگیر به آسمان، مقداری انرژی سرمایی در جرم ساختمان بادگیر ذخیره می شود. در ساعات اولیه‌ی صبح روز بعد، هوای بیرون در تماس با سطوح خنك بادگیر، سرد شده و در اثر نیروی شناوری به پایین بادگیر كشانده می شود. به این ترتیب، مقداری هوای خنك وارد ساختمان می شود. در اوایل شب به علت گرم بودن دیوارهای بادگیر، چگالی هوای داخل ستون بادگیر، نسبت به چگالی هوای محیط، كم و در اثر این اختلاف چگالی، هوا از داخل بادگیر به سمت بالا هدایت می شود. به این ترتیب، جریان هوا از داخل حیاط به اتاق و سپس به داخل بادگیر، برقرار و موجب خنک شدن دیوارهای اتاق و سطوح بادگیر می‌شود.}

^{2- باد با سرعت مناسبی بوزد.در هنگام وزش باد، ضرایب متفاوتی از فشار باد در دهانه‌های مختلف سر بادگیر و در و پنجره‌های اتاق ایجاد می‌شود که میزان آن بستگی به جهت وزش باد دارد. هوا از دریچه‌های با ضرایب فشار مثبت، وارد بادگیر شده و از دریچه‌ها و یا در و پنجره‌های با ضرایب فشار منفی، خارج می شود.}

^{معمولاً بادگیر، جایی قرار می گیرد كه با توجه به وسعت و موقعیت خانه، قسمت تابستان نشین آن را خنك كند.}

^{نوع معماری سازه، تعداد چشمه‌ها، چند وجهی بودن بادگیرها و در مواردی به شکل استوانه‌ای بودن، تزیینات و وجود نمادهای دینی و اعتقادی در معماری و ساختار ظاهری بادگیرها نشان دهنده مهارت، چیره دستی و درک بالای مهندس و معمار سازنده این شاهکار مهندسی بوده است. معماران و سازندگان این شاهکار، از اصول ائرودینامیک، ترمودینامیک، انتقال حرارت، مقاومت مصالح و آسایش حرارتی انسان، کاملاً آگاه بوده و از این اصول در طراحی‌های خود به خوبی استفاده کرده‌اند.}

^{این تکنولوژی بومی باید نهادینه گردیده و با احیا و به روز کردن آن در معماری ساختمان‌های جدید استفاده گردد. فناوری این سازه در عین تامین انرژی برودتی و شرایط آسایش حرارتی، محیط زیست را آلوده نمی‌سازند.}

^{تدوین و مولف: مهندس علیرضا دهقانی}

نگاهی به بادگیرهای منحصر بفرد ایران - 4

^{در نقاط مختلف ایران، بادگیرهای منحصر به‌فردی وجود دارند كه در این‌جا به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.}

^{بادگیر هشت طرفه‌ی باغ دولت آباد یزد}

^{باغ دولت‌آباد، یکی ازباغ‌های معروف ایرانی است که توسط "محمد تقی خان بافقی"، معاصر "شاهرخ میرزای افشار" و "کریمخان زند"، در سال 1160 هجری قمری طراحی و ساخته شد. بخش عمده‌ای از مجموعه‌ی باغ، از جمله عمارت هشتی بادگیر باغ تخریب شده بود که سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، مرمت و بازسازی آن‌ها را انجام داد. این باغ از قناتی به همین نام (قنات دولت‌آباد) مشروب میشده و جریان آب در باغ، چارچوب اساسی طراحی آن را تشکیل می‌دهد. باغ دولت‌آباد، مجموعه‌ای از ساختمان‌های متفاوت است که محل اقامت خان حاکموقت و دستگاه حکومتی وی بوده است. عمارت سردر جنوبی، شترخان و اصطبل‌ها، عمارت حرم‌سرا، عمارت هشتی و بادگیر هشت وجهی،آشپزخانه، اتاق‌های خدمه، عمارت بهشت آیین، عمارت تالار آیینه، عمارت تهران، عمارتسردر اصلی و آب‌انبار دو دهانه، بخش‌های اصلی تشكیل‌دهنده‌ی مجموعه‌ی باغ دولت‌آباد است.} 

^{جالب‌ترین بنای مجموعه، عمارت هشتی و بادگیر است که تلفیق جریان هوا و آب در آن‌ها به زیباترین شکل صورت گرفته است. کاربندی بسیار ظریف سقف هشتی، اثر استاد مرحوم علی‌اکبر خُرمی، معمار میراث فرهنگی است که با سیم گل و دم‌گیری گچی به شیوه‌ای بسیار استادانه اجرا شده است (كاربندی انجام شده، جدید است و مربوط به اصل بنا نیست).درِ اُرسی مشبک با شیشه‌های رنگی نیز که دفتر فنی حفاظت آثار باستانی، آن را ترمیم کرده به زیبایی بنا افزوده است. مهم‌ترین امتیاز طراحی عمارت، تلاش معمار در انتخاب زوایایی هوشمندانه برای ایجاد بهترین و زیباترین نماهای دید و منظره از داخل بنا است. بادگیر هشت طرفه‌ی باغ دولت‌آباد با 80/۳۳ متر بلندی از سطح زمین، یكی از شاهکارهای مهندسی و نشانه‌‌ی نبوغ و توانمندی فکر و دست معماران یزدی است. باغ، ردیف‌کاری درختان مختلفی را در خود دارد که عمده‌ترین آن‌ها سرو، کاج و گل سرخ است. گونه‌های مختلف درختان میوه، به ویژه انگور و انار، نیز فضاهای دیگری از باغ را به خود اختصاص داده است.}

^{بادگیر بلند و هشت طرفه‌ی عمارت هشتی باغ دولت‌آباد یزد}

 

^{بادگیرهای حفره‌ای خانه‌ی بروجردی كاشان}

^{خانه‌ بروجردی یكی از نمونه‌های تكامل یافته‌ی معماری در ساختمان‌های كاشان است كه شكل، حجم و نمای آن نیز در میان سایر بناها كاملاَ متمایز و برجسته است. این خانه را حاج سید جعفر نطنزی (كه بعدها خانواده‌ی او به نام بروجردی مشهور شدند) در سال 1245 هجری قمری ساخت. وی كه یكی از بازرگانان و ملاكین بزرگ كاشان بود، این خانه را برای سكونت خود بنا كرد. خانه‌ بروجردی، از نظر خصوصیات معماری، ساختمانی جامع و یكی از بهترین خانه‌های دو قرن اخیر شناخته شده است. بررسی‌ها و مطالعات دقیق علمی و فنی گروه‌ها و مؤسسات ایرانی و خارجی در مورد این بنا، تحسین همگان را برانگیخته است.}

 

^{برای رسیدن به حیاط این بنای ارزشمند، باید از چند غلام‌نشین با هلال‌های چند ضلعی گذشت.  قسمت جلوی بنای مجاور در ورودی، شامل یک اتاق پنج در است كه جلوی آن ایوانی وسیع و بدون سقف قرار گرفته و در طرفین این ایوان نیز چند اتاق نسبتاً كوچک ساخته شده است. در دو طرف حیاط از جهت طول، چندین اتاق ساخته شده با ایوانی سرپوشیده به ارتفاع یک ذرع که دور تا دور حیاط و جلوی تمام این اتاق‌ها امتداد دارد. قسمت اصلی خانه، ساختمان شرقی آن است كه مقابل درِ ورودی قرار گرفته و راه پله‌های پهن زیرزمین در کف حیاط نیز جلوی آن دیده می‌شود.} 

^{نخستین بخشی که با ورود به زیرزمین با آن مواجه می‌شویم، زمین وسیعی است با چند اختلاف سطح مختصر. پایین بعضی از دیوارهای این زیرزمین، در زیر طاقچه‌ها، صفحات مشبكی ساخته شده كه به بادگیرها راه دارد و موجب خنكی هوای آن می شود. پله‌های ورودی از دو طرف ساختمان اصلی شروع شده و به ایوانی بسیار بزرگ با سقفی بلند، ختم می شود. پشت ایوان به اندازه‌ی یک پله، گودتر و سطح آن به داخل حوض‌خانه‌ی هشت ضلعی، مشرف شده است. در داخل دیوار شرقی حوض‌خانه، یک شاه‌نشین دیگر ساخته شده است. سقف این قسمت از بنا گنبدی شکل است و روی آن یک نورگیر با طرحی قابل توجه، قرار گرفته است. داخل سقف این گنبد، مقرنس‌كاری شده و روی گچ كاری های آن را نیز رنگ‌آمیزی كرده‌اند.}

^{بادگیرهای حفره‌ای خانه‌ی بروجردی كاشان}

 

^{بادگیر سه طبقه و چهار طرفه‌ی باغ صدری (نمیر) تفت}

^{باغ صدری به دستور "صدرالعلما"، از حکام دوران زندیه در شهر تفت ساخته شد. وسعت این باغ، ده هزار متر مربع و در قسمت شمال غربی آن، ساختمانی با یک تالاربزرگ به ابعاد 12×10 متر بنا شده است. قسمت بالای این تالار با تاق نماهای محرابی، تزیین شده و پشت تالار نیز فضایی وجود دارد که به دلیل ارتباط با فضای زیر بادگیر سه طبقه و چهار طرفه‌ی آن، هوای مطبوعی تولید می‌کند. در دو طرف تالار، بعد از راهروهای پهنی که اتاق‌ها را به تالار مرتبط می کنند، دو اتاق سه دری قرار دارد. پشت هر یك از سه دری ها، دو اتاق دیگر ساخته شده که به سه دری ها و فضای پشت تالار راه دارد.} 

^{یک زیرزمین نیز زیر تالار با روکار آجر ساخته شده است. تمامی کف بنا، آجر فرش است. در جلوی ساختمان، یک حوض سنگی به وسعت تقریبی پانصد متر مربع و در ضلع جنوب شرقی انتهای باغ، یک آسیاب آبی قرار دارد. این بادگیر سه طبقه در تهویه هوای ساختمان، عملکرد بسیار خوبی دارد، به‌ طوریکه باد در هر سمتی كه جریان داشته باشد به‌ راحتی به وسیله‌ی دهانه‌های یکی از طبقات بادگیر به داخل کشانده می‌شود.}

^{نمایی از بادگیر سه طبقه‌ای و چهار طرفه‌ی باغ صدری (نمیر) تفت  که دهانه‌های طبقه‌ی وسطی با گچ پوشیده شده است}

 ^{بادگیر چپقی سیرجان}

^{این بنای قدیمی که امروز به آن بادگیر چپقی گفته می‌شود، در واقع باقیمانده‌ی یک خانه‌ی قدیمی به نام خانه‌ی سید علی اصغر رضوی در شهر سیرجان است. این بادگیر از آثار دوران پهلوی است که به منظور نمایش ارزش‌های فرهنگی و هنری و تلفیق معماری و صنعت ساخته شده است. بادگیر مشهور چپقی، با شبکه‌های هندسی منظم در زیر بادگیرها بر روی فضاهای مستطیل شکل شمالی- شرقی قرار گرفته و بدین ترتیب، هوای اطراف را با عبور از کانال‌های تهویه به درون فضاهای ساختمان، که در واقع تابستان‌نشین خانه بوده، هدایت می‌کرده است. این بادگیر از آثار منحصر به فرد معماری و الهام گرفته از دودکش کشتی های قدیمی است. گفته می‌شود معمار این بادگیر، پس از سفری که با كشتی داشته آن را براساس مشاهدات خود از کشتی و دودکش‌هایش ساخته است. از جمله تزیینات به‌کار رفته در بنا، مجموعه لوله‌های چپقی شکل بادگیر است که دهانه‌ی آن‌ها به چهار جهت باز است. بدنه‌ خارجی لوله‌های بادگیر با قطعات کوچک آجرهای هندسی شش ضلعی تزیین شده است.}

^{نمایی از بادگیر چپقی خانه‌ی سید علی اصغر رضوی در سیرجان}

 

^{بادگیر دو طبقه و هشت طرفه‌ی باغ امیر در طبس}

^{باغ امیر (امیر قائن)‌، در شهر طبس واقع شده و از بناهای مهم و شناخته شده‌ی شهر است که ویژگیها و تنوع بسیاری در نمای آن دیده می‌شود و توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می كند. بنای این باغ از دو قسمت عمده‌ی اندرونی و بیرونی تشكیل شده است. در بناهای قدیمی ایران، معمولاً قسمت بیرونی، كوچك‌تر و جنبه‌ی پذیرایی داشته است و فضای اصلی و بزرگ‌تر، متعلق به قسمت اندرونی بوده است. آشپزخانه نیز در اندرونی قرار دارد. در این بنا، قسمت بیرونی، بسیار بزرگ‌تر و مفصل‌تر بوده و آشپزخانه‌ی مستقلی نیز برای خودش دارد. علت این امر، بهره‌برداری اداری، حكومتی و تشریفاتی از بخش بیرونی خانه بوده است.} 

^{امیر اسدالله خان (حسام الدوله)، حاكم وقت طبس، از قسمت بیرونی برای خدمه‌ی اداری و یا میهمانان حكومتی نیز استفاده می کرده است. در حقیقت، قسمت‌های بیرونی و اندرونی هر یک به عنوان بنایی مستقل مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که این بنا برای اقامت حسام الدوله كه در نیمه‌ی اول قرن 13 هجری قمری حكومت قاینات، تون و طبس را داشته، ساخته شده است.} 

^{یكی از قسمت‌های مشخص این بنا، بادگیر دو طبقه‌ی مجلل و زیبایی است كه در ضلع شمالی حیاط با ریزه‌ کاری‌های تزئینی گچی ساخته شده است. عملکرد این بادگیر با 14 متر ارتفاع، به عنوان خنك كننده‌ی اتاق‌ها، نشانه‌ی معماری ویژه و موجب شهرت این مجموعه است که به لحاظ زیبایی و عظمت در طبس، منحصر به فرد به شمار می‌رود.} 

^{نکته‌ی دیگر این که با توجه به نقشه‌ی هشت‌ و نیم طبقه‌ پایین و نقشه‌ی هشت وجهی منظم در طبقه‌ی بالا، این بادگیر در همه‌ی جهات عمل می‌کند. در واقع، بادگیر باغ امیر، با توجه به نقشه، در تمام جهات، قادر به هدایت باد به داخل ساختمان است و به رغم تنوع در حجم و تعدد در نماسازی بنا، با حیاط ساده‌ی قسمت بیرونی، هماهنگ بوده و مجموعه‌ای موزون و چشم‌نواز را به نمایش می‌گذارد.}

^{آن‌چه در این بنا و سایر بناهای شهر طبس انسان را متعجب می كند، پوشش‌هایی با این همه ظرافت و زیبایی است که تنها با خشت و گِل ساخته شده است. در این بنا از داخل هیچ‌گونه ماده‌ی ساختمانی به‌جز لایه‌ای از گچ كه روی سطوح داخلی را پوشانده، دیده نمیشود. این سادگی و پرهیز از به‌كار گرفتن مصالح ساختمانی گوناگون، اصالتی خاص به این بنا داده است. در حقیقت، این بنا قصری است كه با گِل ساخته شده است.}

^{بادگیر دو طبقه و هشت طرفه‌ی باغ امیر در طبس}

 

^{بادگیر دو طبقه و چهار طرفه‌ی خانه‌ی آقازاده در ابركوه}

^{یكی از خانه‌های قدیمی در ابركوه، خانه‌ی آقازاده است. این خانه در بافت قدیم شهر واقع شده و از نظر معماری و به‌كارگیری عناصر معماری سنتی ایران، در خور توجه است. این بنا با مساحتی بالغ بر851 متر مربع به صورت حیاط مركزی و در سه جبهه به منظور استفاده در فصول مختلف سال ساخته شده است. اتاق جنوبی خانه به شکل صلیب است. وجود حوض سنگی در وسط حیاط خانه، به فضای تالار، طراوت خاصی بخشیده است. قسمت شاخص و جالب توجه بنا، یك بادگیر دو طبقه با سقف‌گنبدی (كلاه‌فرنگی) است كه در نوع خود بی نظیر است. بادگیر دوم در ارتباط و هماهنگی با بادگیر زیرین است و در كنار آن یك سقف‌گنبدی (كلاه‌فرنگی) با تزیینات مقرنس‌كاری بسیار زیبا وجود دارد. بادگیر و سقف‌گنبدی، به ترتیب، برای خنك‌كردن و نوررسانی فضای زیرین و تالارخانه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. قدمت خانه‌ی آقازاده به دوره‌ی قاجاریه می رسد.}

^{بادگیر دو طبقه‌ی بلند و زیبای خانه‌ی آقازاده در ابركوه، بر فراز شاه‌نشین تالار بزرگ قرار دارد. چگونگی ارتباط آن با فضای تالار نیز بدین گونه است كه برای سقف شاه‌نشین، دریچه‌های چهارگوش متعددی در نظر گرفته شده که هر یک، درست زیر یكی از مجراهای بادگیر واقع شده است.  دریچه‌های مركزی به دریچه‌های بادگیر وسط كه یك طبقه از بادگیر ستبر پیرامون آن بلندتر است، مرتبط می شود و طرز قرارگیری دریچه‌ها به گونه‌ای است كه به وسیله‌ی یک چوب بلند با قلاب انتهای آن، می توان چفت و بست هر دریچه را باز کرد و بدین ترتیب، میزان و زمان وزش باد به درون تالار، قابل تنظیم است. در صورت نامساعد بودن هوا یا عدم نیاز به وزش باد، به وسیله‌ی همان چوب و قلاب، تمامی دریچه‌ها را می بندند. در چنین شرایطی، خاشاك و مواد زائدی كه داخل بادگیر می شود، پشت هر دریچه جمع می شود که هر چند وقت یک بار با باز كردن دریچه‌ها آن‌ها را کاملاً پاكیزه می كنند.}

^{بادگیر دو طبقه و چهار طرفه‌ی خانه‌ آقازاده در ابركوه}

 

^{بادگیر دو طبقه استوانه‌ای شکل در کاخ چهل ستون سرهنگ‌آباد}

^{کاخ چهل ستون سرهنگ‌آباد، به همّت مصطفی قلی‌خان سهام‌السلطنه عرب عامری، در دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار، برای پذیرایی از شاهزاده‌های قاجار ساخته شد. این کاخ، شباهت زیادی به چهل ستون اصفهان و باغ عفیف‌آباد شیراز دارد و مجموعه‌ی کاملی با عناصر و ساختار یک بنای شاهانه است. این بنای با شکوه، به دلیل واقع شدن در مناطق کوهستانی، به عنوان شکارگاه نیز مورد توجه و استفاده بوده است. کاخ چهل‌ ستون، در روستای سرهنگ‌آباد، از توابع دهستان سفلای زواره و در 76 کیلومتری شرق اردستان، قرار گرفته است.}

^{این کاخ، شامل تالار کاخ (با ترکیبی از سازه‌های خشتی، آجری، چوبی و تزیینات نقاشی، آیینه‌کاری و نقاشی پشت شیشه)، قراول‌خانه، حمام، برج‌های دیده‌بانی، اصطبل، آسیاب و یخچال است. بر روی عمارتی که استراحت‌گاه خان بوده، دو بادگیر دو طبقه‌ی استوانه‌ای شکل به ارتفاعی حدود 10 متر از سطح زمین، بنا شده که در حال حاضر، یکی از این دو بادگیر، تخریب شده است.}

^{نمایی از بادگیر دو طبقه‌ی استوانه‌ای شکل کاخ چهل ستون در روستای سرهنگ‌آباد اردستان}

 

^{تصویری قدیمی از دو بادگیر دو طبقه‌ استوانه‌ای شکل کاخ چهل ستون در روستای سرهنگ‌آباد اردستان} 

^{تدوین و مولف: مهندس علیرضا دهقانی}

نگاهی به بادگیر در متون تاریخی و ادبی - 3

^{با توجه به این‌که در مناطق گرم و خشک و کویری اختلاف دما بین شب و روز زیاد بوده است اغلب در ماه‌های گرم، باد با سرعت مناسب و گاها طوفان وجود داشته است. ساکنین اولیه این مناطق توانستند با ابداع بادگیر که در بدو فقط دهانه‌های یک‌طرفه رو به باد غالب و مطبوع منطقه بوده‌اند، باد را مهار نموده و جهت ایجاد آسایش حرارتی آن را به فضای داخلی ساختمان‌ها و زیرزمین‌ها بکشانند. با توجه به قدمت شهرهایی مانند میبد، اردکان، مهریز، یزد، نایین، کاشان و برخی دیگر از شهرها که در این مناطق هستند و همچنین با توجه به اهمیت زیاد آن ها در دوره‌های گذشته که اغلب خاستگاه تمدنی جدید یا پایگاه مهمی در دوره‌های اولیه این سرزمین بوده‌اند و این شهرها به شدت گرم بوده و برای حیات و سکنی نیاز مبرم به آسایش حرارتی بوده است، خاستگاه اولیه بادگیر می‌باشند و در دوره‌های بعدی توسط معماران ساکن در این مناطق و یا معماران و ره‌گذرانی که از این مناطق عبور می‌کرده‌اند به مناطق دیگر ایران راه پیدا کرده و حتی به نقاط دور دست تا مصر هم راه یافته‌اند.} 

^{با توجه به مستندات ادبی و تاریخی مانند اشعار شعرای نامی ایران و سفرنامه‌های موجود، قدمت ساخت بادگیرها در این مناطق به اوایل دوره‌ ظهور اسلام یا اوایل سلسله‌ی ساسانی بر می‌گردد. آثار معماری این مناطق به علت این که بناها و ساختمان‌ها از آجر، خشت و گل ساخته می‌شده‌اند در طول دوره‌ی تاریخی دچار آسیب و خرابی می‌گشته‌اند به همین دلیل آثار معماری کمی باقیمانده است. كمبود آثار معماری در این‌باره را مدارك ادبی جبران می‌كند. در فرهنگ لغات ایرانی برای بادگیر از نام‌های دیگری نیز استفاده گردیده است كه می‌توان به بادآهنج، بادآهنگ، بادخان، بادخانه، بادخن، بادخوان، بادخور، بادخون، بادرس، بادغد، بادغر، بادغرا، بادغرد، بادغس، بادغن، بادغند، بادنج، بادنگ، بادهلج، بادهنج، واتغر، وانقز، خیشود و خیشخان اشاره نمود.}

^{در اشعار بعضی از شعرای ایرانی از بادگیر با نام‌های مختلف بیان شده، استفاده گردیده است كه می‌توان از رودكی سمرقندی (260 تا 329 هجری قمری)، ابوشكور بلخی (ولادت 303 هجری قمری)، ابوطاهر خسروانی (وفات 342 هجری قمری)، كسایی مروزی (ولادت 341 هجری قمری)، فرخی سیستانی (350 تا 429 هجری قمری)، ناصرخسرو (394 تا 481 هجری قمری)، مسعود سعد سلمان (438 تا 515 هجری قمری)، سنایی غزنوی (465 تا 525 هجری قمری)، اثیرالدین اخسیكتی (وفات 577 یا 579 هجری قمری)، خاقانی شیروانی (520 تا 592 هجری قمری)، مسیح كاشانی (وفات 1066 هجری قمری) و شعرای معاصر همچون حكیم شفایی، محسن تأثیر و سروری نام برد كه در زیر این اشعار آورده شده است:}

 

^{رودكی سمرقندی}

^{بسا جای كاشانه‌ی بادغرد          بدو اندرون شادی و نوش خورد}

 

^{ذکر این نکته در اینجا ضروری است که با توجه به نابینا بودن رودکی به‌طور قطع بادگیر در آن زمان چنان رواج داشته که او آن سازه را درک کرده و از آن در شعر خود استفاده نموده است.}

 

^{ابوشكور بلخی}

^{خوش آن جای و كاشانه و بادغرد          بدو اندرون شادی و نوش خورد}

 ^{ابوطاهر خسروانی}

^{و هرگه كه تیره بگرددجهان          بسوزد چو دوزخ شود بادغر}

^{كسایی مروزی}

^{عمر چگونه جهد از دست خلق          باد چگونه جهد از بادخان؟}

^{فرخی سیستانی}

^{او آتش تیز است بر تیغ كوه          و آن دگران چون شمع بر بادخن}

^{ناصرخسرو}

^{همی خواهی كه جاویدان بمانی          درین پربادخانه سست بنیاد ...}

^{... از این پر بادخانه هم به آخر          برون باید شدن ناچار با باد}

^{مسعود سعد سلمان}

^{احوال جهان بادگیر باد          وین قصه ز من یادگیر یاد}

^{سنایی غزنوی}

^{دانی آخر كاین رعونت بود خواب بیهشان          دانی آخر كاین ترفع بود باد بادخن}

^{اثیرالدین اخسیكتی}

^{برگذار حمله‌ی اوبوقبیس          توده‌ی خاكی [حلقان] شمر در بادخوان}

^{خاقانی شیروانی}

^{عقل اگر در میانه كشته شود          دست از بادخانه بستانیم}

^{مسیح كاشانی}

^{تا كردیم در آتش دل در سرای خویش          دامن زند بر آتش من بادگیر من}

^{حكیم شفایی}

^{از چار طرف تیز درو می‌پیچد          از بهر سبیل بادگیر عجبی است}

^{محسن تأثیر}

^{دلم فرح ز سخن‌های آشنا دارد          ز بادگیر نفس خانه‌ام هوا دارد}

^سروری

^{از آتش حرص و حسد ای خاك ساز آبكش          بر باد دادی خویش را پیوسته همچون بادغر}

 

^{همچنین در متون تاریخی نیز گزارش‌های معدودی از ساختن بناهای بادگیردار وجود دارد كه از آن جمله می‌توان به كتاب تاریخ جدید یزد كه در آن از آثار نیمه دوم سده‌ 8 هجری قمری و آغاز سده‌ 9 هجری قمری آمده، اشاره نمود كه در آن گزارشی از ساختن بادگیر در عمارت شاه یحیی بدین صورت آمده است:}

^{« بر یك طرف بارو ایوانی چهار طبقه به ساخت و چهار بادگیر بر چهار طرف او بنهاد.»}

^{در این كتاب نیز گزارش‌های دیگری از ساخت بادگیر وجود دارد كه بدین گونه است:}

^{« خانه‌ی عالی و دو بادگیر رفیع و عمارت عالی و بادگیری موسوم به شیخ مبارك شاه و گلشن به ساخت.»}

^{« خواجه شهاب الدین قاسم در محله‌ی نرسوباد[نرسوآباد]خانه‌ی عالی و بادگیر و طنبی و پیشگاه و باغچه‌ی مشجّر مكروم به ساخت و حیاض[حوض‌ها] وسیع و آب نرسوباد در آن جاری كرد.»}

 

^{همچنین در این كتاب اشعاری در مورد بادگیر وجود دارد كه می‌توان به دو بیت زیر اشاره نمود:}

^{جهان گر بادگیر از باد گیرم          به غیر از حق نیابد در ضمیرم}

^{ز باد و بادگیرم نیست مطلوب          به غیر از نكهت جانبخش محبوب ...}

 

^{محمد مفید مستوفی بافقی مؤلف كتاب جامع مفیدی كه آن را در قرن 11 هجری قمری تألیف نموده است (متوفی 1091هجری قمری) در آن از ساخت بادگیری برای عمارتی در تفت چنین نوشته است:}

^{« و نیز در "محله‌ی در مدرسه" به قرب [نزدیكی] مدرسه‌ی امیر آخوریه دیوان‌خانه[ای] به غایت مرغوب مشتمل بر طنبی و ایوان و شاه‌نشین ساخته‌ی منقش ساخت و بادگیری به بادبانی به داشت.»}

 

^{نكته‌ای كه باید در اینجا به آن متذكر شد، این است كه در آثار و كتب قدیمی ایران به‌طور مستقیم به بادگیر با نام‌های مختلف ذكر شده، اشاره‌ای نشده است ولی به باد و كاربردهای آن جهت آسایش و راحتی اشاراتی شده است. زرتشت پیغمبر ایرانی كه عده‌ای از مورخین ولادت او را در حدود 660 سال پیش از میلاد مسیح و عده‌ای دیگر با استناد پاره‌ای از مطالب اوستا، كتاب مقدس زرتشتیان، تولد او را در حدود 660-583 سال پیش از میلاد مسیح می‌دانند، چنین بیان می‌كند:}

^{زمین و آسمان را و باد چالاك مزدا آفرید را و سره‌ی كوه البرز را خاك و همه‌ی چیزهای نیك را می‌ستاییم}

 

^{مرحوم محمد كریم پیرنیا یكی از بزرگترین و برجسته‌ترین معماران عصر حاضر در مورد باد و كاربرد آن توسط پیشینیان چنین بیان می‌نماید:}

^{«ایرانیان كه در خاستگاه و خانمان نخستین خود چشمه سارهای پاك و رودهای تیز و هوای خوش و كشتزارهای زیبا داشتند، چون به ایرانشهر رسیدند، رخت افكندند و كوشیدند تا هر چه را در خاستگاه خود نداشتند، در میهن تازه خود نیز پدید آورند ... آنان بادهای خوش مزدا داده را نیز رها نكردند و همچنان كه به یاری كهریز آب‌های پاك را به دست كشاندند، هوای خوش را نیز با به‌كار گرفتن واتغر به خانه آوردند.»}

^{وی همچنین در مورد قدمت بادگیرها چنین نظری دارد:}

^{«بادگیر از روزگاران دور در ایران زمین به كار گرفته شده و از نام‌های باستانی و گوناگون آن مانند واتغر، بادهنج، باتخان، خیشود و خیشخان برمی‌آید كه پدیده‌ای تازه نیست.»}

 

^{در سفرنامه‌های مسافران اروپایی و در مواردی آمریكایی كه به ایران آمده‌اند، گزارش‌هایی- گاه مفصل- درباره ساختار و كارآیی بادگیر وجود دارد كه می‌توان از سفرنامه‌ی ماركو پولو (1254 تا 1324 میلادی)، سفرنامه‌ گارسیا دسیلوا فیگوئروآ (ولادت 1570 میلادی)، سفرنامه‌ی پیترو دلا واله (1586 تا 1652 میلادی)، سفرنامه‌ی ژان شاردن (1623 تا 1713 میلادی)، سفرنامه‌ی كرنلیس دو بروین (1652 تا 1727میلادی)، سفرنامه‌ی‌ ژان باتیست تاورنیه (ولادت 1605 میلادی)، سفرنامه‌ی باكینگهام (در سال 1802 میلادی سفر به ایران)، سفرنامه‌ی اوژن فلاندن (ولادت 1803 میلادی) و پاسكال كوست (سفر به ایران در 1839 میلادی)، سفرنامه‌ی ارنست اورسل (ولادت 1858 میلادی)، سفرنامه‌ی ادوارد یاكوب پولاك (1818 تا 1891 میلادی)، كلنل سی مك گــ‌‌‌رگــر (سفر به ایران در 1875 میلادی)، سوِن آندرسن فون هدین (1865 تا 1952 میلادی)، ژنرال سر پرسی سایكس (سفر به ایران از 1892 تا 1918 میلادی)، جرج ناتانیل كرزن (1859 تا 1925  میلادی)، ادوارد گرانویل براون (1862 تا 1925 میلادی)، ابراهم ولنتاین ویلیامز جكسن (1862 تا 1937 میلادی)، خانم كلارا كولیور رایس (سفر به ایران بعد از جنگ جهانی اول)، فردریك چارلز ریچاردز (1878 تا 1932 میلادی)، اسكار فن نیدرمایر (سفر به ایران در دوران جنگ جهانی دوم)، جان فرایر (سفر به ایران در 1681-1672 میلادی)، جیمز موریه (سفر به ایران در 1809-1808 میلادی)، جان مالكوم (سفر به ایران در 1815 میلادی) و تِوِنات (سفر به ایران در 1667-1633 میلادی) نیز نام برد.} 

^{در ادامه به برخی از سفرنامه‌هایی كه در آن ها از بادگیرها مطالبی آورده شده، اشاره‌ای خواهد شد.}

^{- سفرنامه‌ی ماركو پولو}

^{ماركو پولو در سال 1254میلادی/652 هجری قمری در یك خانواده‌ی تاجر در بندر ونیز در شمال ایتالیا به دنیا آمد. در سال 1260میلادی/659 هجری قمری«نیكولو» پدر و «ماتئو» یكی از عموهای ماركو پولو بر آن شدند برای بسط دامنه‌ی كارهای تجاری خود نزد برادر بزرگترشان «آندرا» به قسطنطنیه سفر كنند. آن‌ها پس از رسیدن به قسطنطنیه به تشویق آندرآ به سودای تجارت با شرق افتاده و با خرید مقادیری كالا و امتعه‌ی تجاری روانه‌ی مشرق زمین شدند.}

^{ماركو در طی سفر خود به مشرق زمین دوبار از ایران عبور نمود. او در سال 1292 میلادی/692 هجری قمری در راه بازگشت به وطن خود بار دیگر از ایران و بندر هرمز عبور كرد. ماركو در سن هفتاد سالگی به سال 1324 میلادی/725 هجری قمری در ونیز وفات یافت. ماركو پولو در بخشی از سفرنامه خود چنین بیان می‌كند:}

^{« در آنجا شهرهای كوچك و بزرگ خوب زیادی می‌باشد كه هرمز با مردم عرب زبانش یكی از آن‌ها است. گرما در آنجا وحشتناك است بدین علت بر روی خانه‌هایشان وسایل تهویه جهت گرفتن باد ساخته شده است. این وسایل تهویه در جهتی قرار گرفته‌‌اند كه جریان باد را از بیرون به درون خانه برای خنك كردن آن می‌آوردند.»}

^{آلفونس‌گابریل در كتاب خود تحت عنوان "ماركو پولو در ایران" درباره‌ی بادگیرهای سواحل جنوبی ایران چنین بیان می‌كند:}

^{« برای مقابله با گرمای بزرگ[شدید] حاكم بر منطقه، همه‌ی خانه‌ها مجهز به بادگیر هستند تا باد را مهار كنند. بادگیر در جهت وزش باد قرار می‌گیرد و باد به درون خانه و اتاق و هر جای دیگر كه بخواهند، هدایت می‌شود.»}

^{همچنین گابریل در جای دیگر از این كتاب درباره‌ی بادگیر چنین می‌نویسد:}

^{« ما پیش‌تر در راه ماركو پولو در حاشیه كویر یزد با آن آشنا شدیم.»}

 

^{- سفرنامه‌ ی گارسیا دسیلوا فیگوئروآ}

^{گارسیا فیگوئروآ، نجیب‌زاده‌ای از دودمان فریا است كه در سال 1570 میلادی/696 هجری قمری در شهر باداخوث اسپانیا به دنیا آمده است. فیگوئروآ در سال 1614 میلادی/1013 هجری قمری در سن 44 سالگی به عنوان سفیر فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا به دربار شاه عباس كبیر اعزام شد. سفر وی به هند و ایران ده سال به طول انجامید كه دقیقاً 2 سال و 7 روز آن را در ایران گذرانیده و از شهرهای لار، شیراز، اصفهان، كاشان، قم و قزوین و ده‌ها شهرك و دهكده‌ی دیگر در این مسیر دیدار كرده است.}

^{فیگوئروآ در سفرنامه‌اش به ایران در مورد بادگیرها چنین می‌نویسد:}

^{‌‌‌‌«چنانچه گفتیم خانه‌های شهر مرتفع‌اند اما از آنچه هستند، مرتفع‌تر می‌نمایند و این به سبب بادگیرهایی است كه به شكل برج‌های كوچكی بر پشت بام‌ها ساخته شده است. در حقیقت نیاز است كه همواره نوع بشر را به رفع نقایص موجود در طبیعت واداشته است. در زمانی كه در اروپا هر روز اختراعی بزرگ عرضه می‌شود، در اینجا نیز برای تسكین حرارت جان‌كاهی كه در سراسر تابستان طولانی حكم فرماست، اختراعی را بوجود آورده است. این اختراع دستگاهی است كه در همه‌ی ساعات شب و روز جریان باد- حتی‌ باد گرم- در آن قطع نمی‌شود و بدون آن زندگی در خانه‌ها غیر ممكن است. این بادگیرها كار بادبزن را می‌كنند و ساختمان آن‌ها شبیه بخاری‌های دیواری ما است. طول آن‌ها به مراتب زیادتر از عرض‌شان است. از همه طرف بازند. در مقطع طولی خود محوری ظریف دارند و به تناسب حجم اتاق‌هایی كه بر روی آن‌ها ساخته شده‌اند، بزرگ یا كوچكند. هر یك از بدنه‌های بادگیر عكس دیگری قرار گرفته است چنان‌كه اگر یكی به‌ طرف شمال است دیگری مقابل جنوب و اگر یكی رو به مغرب است دیگری به جانب مشرق قرار می‌گیرد. محور طولی به تناسب بزرگی و ارتفاع بادگیر با محورهای دیگری به سه، چهار یا پنج قسمت تقسیم می‌شود. هر یك از این قسمت‌ها نیز به تناسب بزرگی و ارتفاع بادگیر كه معمولاً دو تواز (واحد طول معادل 949/1متر) یا كمی بیشتر است دارای حجراتی به اندازه‌ی یك یا دو یا سه پای مربع هستند. سقف این ماشین هواكش كاملاً پوشیده است. همان‌طوركه گفتیم بادگیر از چهار طرف باز و توخالی است و درون آن فقط از حجراتی كه از آن‌ها سخن گفتیم، تشكیل شده است. دو پهلوی دیگر كه خیلی عریض نیستند و پشت به یكدیگر به سوی شرق و غرب قرار گرفته‌اند جز با یك محور از یكدیگر جدا نشده‌اند و بدین ترتیب سراسر این دو بدنه دو حجره‌ی خالی بسیار بزرگ را تشكیل می‌دهند كه همان‌طور كه گفته‌ایم حجم هر یك دو یا سه پای مربع است. بنابراین هر چهار پهلو یا بدنه‌ی بادگیر از جلو باز و از پشت بسته است. باد از هر یك از این بدنه‌ها وارد بادگیر می‌شود و چون نه از بالا و نه از عقب راهی برای خروج ندارد ناگزیر با فشار به سوی پایین، یعنی داخل آپارتمان، سرازیر می‌شود. دستگاه نیز به همین منظور ساخته شده است. این بادگیرها معمولاً با همان تشكیلات درونی در طول دیوار اتاق‌ها به‌طرف پایین- البته در قسمت باریك دیوار و تا نیمه‌ی آن- ادامه می‌یابند. هرچه بادگیر مرتفع‌تر باشد اتاق‌های بیشتری را خنك می‌كند و هوای اتاقی كه از همه پایین‌تر است، خنك‌تر است. این دستگاه چیزی قابل ملاحظه و تحسین برانگیز است زیرا هرچه هم باد كم باشد در اتاقی كه بادگیر بدان راه دارد خنكایی مطبوع احساس می‌شود و تنفس را برای ساكنان آسان می‌كند،‌ به‌طوری‌كه بدون وجود این بادگیرها زندگانی در هرمز غیرممكن است. این نوع وسیله یا درمان را برای خنك شدن هنگام روز بكار می‌برند اما برای گرمای شدیدی كه از نیمه‌ی ماه مه تا آخر سپتامبر یا آغاز اكتبر در سراسر شب حكمفرما است، به محض غروب كردن آفتاب، ناگزیر به پشت بام‌ها پناه می‌برند.»}

 

^{- سفرنامه‌ی ژان شاردن} 

^{ژان شاردن سیاح فرانسوی در سال 1623 میلادی در شهر پاریس متولد شد. در سال 1664 میلادی به عشق سیاحت و تجارت الماس به هند رفت. در طی این سفر از ایران عبور كرد و بسیاری از شهرهای ایران را دید. در اصفهان، زمان سلطنت شاه عباس دوم زمانی را حدود 6 سال در اصفهان ماند. در سال 1670 میلادی به پاریس مراجعه كرد و مجدداً با محموله‌های گران‌بهایی از جواهرات به اصفهان آمد و سه سال در آنجا ماند. از اصفهان به هند سفر كرد و در سال 1677 میلادی به اروپا برگشت و در انگلستان مستقر شد. شاردن در سال 1713 میلادی فوت كرد و در وست مینستر مدفون گشت[39].}

^{شاردن درباره‌ی خانه بادگیرداری در اصفهان شرح و تصویری آورده است (شكل45)، كه از كاربرد وسیع بادگیر در این دوره حكایت دارد.}

^{- سفرنامه‌ی‌ ژان باتیست تاورنیه}

^{ژان باتیست تاورنیه، جهانگرد فرانسوی، به سال 1605 میلادی در پاریس به دنیا آمد. از زندگی وی در دوران جوانی اطلاعات دقیقی در دست نیست. تاورنیه یكی از بزرگترین سیاحان و ایران‌شناسان قرن 17 میلادی است كه با نظری دقیق نسبت به همه‌ی امور، از بزرگترین مسائل تا كوچكترین آنها را توجه كرده و با صراحت و صداقت آنچه را كه دیده و در اطرافش گذشته به رشته‌ی تحریر در آورده است. او بین سال‌های 1632 تا 1668 میلادی شش سفر به مشرق زمین كرده كه در این مسافرت‌ها بیش از 9 بار ایران را دیده است.}

^{تاورنیه در سفرنامه‌اش در مورد بادگیرها چنین می‌نویسد:}

^{« تمام خانه‌ها از لار تا هرمز به یك سبك و نقشه ساخته شده‌اند. همه بادگیری دارند كه از زیر عمارت به بالای بام كشیده شده است، برای این‌كه عمارت را خنك كند. اما برای غریبانی كه عادت به هوای این مملكت ندارند، خوابیدن در مجاورت این بادگیرها خطرناك است.»}

 

^{- سفرنامه‌ی باكینگهام}

^{باكینگهام در سال 1802 میلادی به ایران سفر نموده است. در سفرنامه‌ی وی تصویری وجود دارد كه در آن 9 بادگیر متعلق به شهر بوشهر دیده می‌شود. تا چندین سال پیش هم هنوز نمونه‌هایی از این بادگیرها در بوشهر دیده می‌شد، اما امروز حتی یكی از این 9 بادگیر باقی نمانده است. آخرین آن‌ها متعلق به ملك موروثی شخصی به نام "فتح علی قناد" بود كه وی گفته بود:}

^{« مراجعه مكرر افراد برای عكس‌برداری و فیلم‌برداری یا تماشای محل، سبب مزاحمت اهل خانه را فراهم كرده بود به همین دلیل آن را به كلی تخریب كردم.»}

 

^{- سفرنامه‌ی اوژن فلاندن و پاسكال كوست}

^{در 30 اكتبر 1839 میلادی هیأتی به سركردگی كنت دوسِرسی با هدف مطالعه امكانات برقراری روابط تجاری و سیاسی با ایران از بندر تولون واقع در ساحل مدیترانه، عازم كشور ایران می‌شود تا با گذشتن از دریای سیاه و عبور از خاك تركیه عثمانی خود را به تهران برساند. قبلاً، هنگامی كه خبر آماده شدن هیأتی رسمی برای عزیمت به تهران انتشار یافت، فرهنگستان هنرهای زیبای فرانسه موافقت وزارت امور خارجه را برای اعزام دو هنرمند، یكی نقاش و دیگر معمار، كه از طریق كنكور برگزیده شده بودند، جلب كرده بود.}

^{این هیأت در 11 ژانویه 1840 میلادی از مرز ایران می‌گذرد و از این لحظه دو هنرمند یاد شده به نام‌های اوژن فلاندن نقاش و پاسكال كوست معمار، دست به كار می‌شوند و شروع به تهیه تابلوهای نقاشی و صورت‌برداری از آثار و بناهای تاریخی می‌كنند. البته هیأت مذكور به استثنای این دو هنرمند، بی‌آنكه در اهداف خویش توفیق یابد، در ژوئن 1840 میلادی ایران را ترك می‌كند و از بندر اسكندرون با كشتی به وطن برمی‌گردد. اما كوست و فلاندن برای به پایان رساندن مأموریت خود در ایران می‌مانند. آنان صورت‌برداری از آثار و بناهای تاریخی و باستانی را تكمیل می‌كنند و به این منظور تا بوشهر و سواحل خلیج فارس پیش می‌روند و سپس با گذشتن از خاك امپراتوری عثمانی، عراق كنونی، تركیه، سوریه و لبنان، در اول دسامبر 1841 میلادی از بیروت با كشتی به فرانسه برمی‌گردند.محصول كار این دو هنرمند، یعنی یادداشت‌های سفر، یادداشت‌های باستان‌شناختی، لیتوگرافی و گراورها، نه سال بعد در 1850 میلادی به چاپ می‌رسد.}

^{اوژن فلاندن در 15 اوت 1803 میلادی در شهر ناپل متولد شد. او كه ابتدا بدون بهره‌گیری از استاد به نقاشی روی آورده بود، سپس از محضر هوراس ورنه، نقاش و طراح معروف كه در ترسیم صحنه‌های تاریخی مهارت داشت، بهره‌مند شد. اوژن فلاندن در 1876 در شهر پاریس بدرود حیات می‌گوید.}

^{فلاندن در تابلوی شصتم خود از بندر بوشهر بادگیری را به تصویر كشیده است. وی همچنین در موردبادگیرهای بندر بوشهر چنین می‌نویسد:}

^{« خود شهر حائز اهمیت زیادی نیست و همان حالت همه شهرهای ایران را دارد. این شهر به روی برآمدگی كوچكی كه در نوك یك پیش‌رفتگی ساحل قرار دارد و نوعی شبه جزیره تشكیل می‌دهد، ساخته شده است. نقشه شهر به مثلثی می‌ماند كه دو ضلع آن رو و در پای دریاست و ضلع سوم، در طرف خشكی را بارویی كه در گذشته دارای استحكامات بوده، محصور كرده است. یك نواختی خطوطی كه معمولاً تشكیل‌ دهنده شهرهای ایران‌ هستند، در اینجا با چشم‌انداز نخل‌هایی كه شاخ و برگشان بر فراز ایوان‌ها موج می‌زنند، دگرگون شده است. شهر دارای ویژگی خاص خود نیز هست و آن شمار قابل ملاحظه بادگیرهایی است كه بر بالای خانه‌ها افراشته شده‌اند و برای هوا رسانی به داخل بكار می‌روند. بادگیرها شبیه دودكش، اما بلندتر و پهن‌ترند. در قسمت فوقانی‌شان حفره بزرگی هست كه جریان هوا از آن برقرار می‌شود. این وسایل تهویه هوا در دیگر شهرهای ایران نیز مشاهده می‌شود ولی به‌ویژه در شهرهای جنوبی به سبب گرمای هوا رواج عمومی دارند. این بادگیرها را می‌توان بر روی بامی در انتهای بندر، نزدیك دژی كه بنای آن را به هلندی‌ها نسبت می‌دهند، ملاحظه كرد.»}

تدوین و مولف: مهندس علیرضا دهقانی

نگاهی ویژه به بادگیر - 2

^{فناور‌ی‌بادگیرها برگرفته از دانش بومی هستند که در مناطق با آب و هوای گرم و خشک و گرم و مرطوب، به منظور جابه‌جایی و خنک کردن هوای ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. در واقع، کارکرد اصلی بادگیرها، هدایت هوای بیرون به داخل ساختمان، خنک کردن نسبی و برقراری جریان طبیعی هوا در محل کار و سکونت مردم در شهرها و نقاط مختلف بوده است. بادگیرها برای برقراری جریان هوا در آب‌انبارهای عمومی و خنك نگه داشتن آب در این آب‌انبارها نیز کاربرد داشته‌اند. با نگاه به باورهای ایرانی می توان دریافت طبق یک رسم قدیمی در این منطقه میبد و اردکان استان یزد، تعداد دهانه‌های بادگیر نباید جفت باشد زیرا برای صاحب آن خوش یمن نیست و از روی تزیینات بادگیر می‌توان به اعتقادات صاحب خانه پی برد. از روی تزیینات بادگیرهای مناطق جنوبی ایران می‌توان مذهب صاحب خانه رو تشخیص داد. همچنین احتمالاً هر معمار با توجه به ذوق و سلیقه‌ شخصی خود، نوع خاصی از این آرایه‌ را به‌كار می گرفته است. شاید بتوان گفت این تزیین، امضای معمار سازنده‌ بادگیر بوده است.}

^{بادگیرهای ایران را به طور کلی می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:}

^{1- بادگیرهای یک‌طرفه}

^{2- بادگیرهای دو طرفه}

^{3- بادگیرهای چهار، شش و هشت طرفه}

^{4- بادگیرهای استوانه‌ای}

 

^{1 - بادگیرهای یک‌طرفه}

^{این بادگیرها بیشتر در مناطق اردکان و میبد دراستان یزددیده می‌شوند. جهت دهانه‌ها در این نوع بادگیر، رو به باد مطبوع شمال است و از سمت غرب، شرق و جنوب، هیچ منفذی برای آن در نظر گرفته نشده است. بادگیرهای یك‌طرفه، به ویژه در مناطقی که گرد و غبار زیادی وجود دارد، عموماً کم ارتفاع و كوتاه‌تر از سایر بادگیرها ساخته می‌شود.}

^{نمایی از بادگیر یک‌طرفه‌ در اردكان} 

^{ساختار بادگیرهای یک‌طرفه، در مقایسه با سایر انواع بادگیرها تا اندازه‌ای ساده و از لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفه‌تر است؛به همین دلیل نیز امکان ساخت یک بادگیر برای هر اتاق، در این مناطق وجود دارد. البته باید اشاره شود که این نوع بادگیر، در شهرهای دیگری مانند طبس و عقدا که باد مطلوب جهت مشخصی دارد، نیز دیده می‌شود. در برخی از شهرهای جنوبی ایران که در مجاورت دریا قرار دارند نیز به منظور انتقال بادهای خنک سطح دریا به فضای درونی ساختمان‌ها، بادگیرهای یک‌طرفه رو به دریا ساخته می‌شوند.}

^{بادگیر یك‌طرفه‌ خانه‌ای در طبس}

 

^{2 - بادگیرهای دو طرفه}

^{این نوع بادگیرها از نظر ساختار معماری،ساده و تقریباً کوچک هستند و از آن‌جا که دو طرفه ساخته می‌شوند به آن بادگیر «دو قلو» نیز گفته می‌شود. این بادگیرها، عمدتاً در مسیر بادهای شناخته شده بنا می‌شوند ضمن آن‌که کارآیی آن‌ها نیز نسبت به بادگیرهای یک‌طرفه تا حدودی دقیق‌تر و بهتر است.با دگیر برخی از آب‌انبارها نیز به شکل بادگیرهای دو طرفه ساخته می‌شوند.}

^{نمایی از بادگیرهای دو طرفه‌ی آب‌انبار باغ دولت آباد یزد}

 

^{3 - بادگیرهای چهار، شش و هشت طرفه}

^{این نوع بادگیرها معمولاً از سایر انواع بادگیرها بزرگ‌تر و ارتفاع آن‌ها بلندتر است. البته میزان ارتفاع بادگیر و نوع دهانه‌های هر سمت آن، با اوضاع جوی منطقه، ارتباط مستقیم دارد. این نوع بادگیرها از نظر معماری پیچیده‌تر و زیباتر از سایر بادگیرها هستند. در طی سالیان و گذر از مراحل تکاملی در ساخت این نوع بادگیرها تعداد وجوه‌ از چهار به شش و هشت افزایش یافته که نمونه‌ای از زیباترین و بلندترین آن، بادگیر باغ دولت آباد یزد می باشد. در بعضی از بنادر جنوبی ایران مانند بنادر لنگه و کُنگ، بادگیرها چهار طرفه، حجیم و كوتاه هستند.}

^{نمایی دیگر از بادگیر و کلاه فرنگی عمارت هشتی باغ دولت آباد در یزد}

 

^{بادگیر دو طبقه‌ یا دو اشکوبه‌ای را می‌توان تکامل یافته‌ی این نوع از بادگیرها دانست. در بادگیرهای دو طبقه، یک بادگیر بزرگ با دهانه و تیغه‌های معمولی در چهار، شش یا هشت جهت، ساخته شده و قسمت میانی آن به‌ طور مستقل به صورت چهار، شش یا هشت جهت به ارتفاع بیشتری بالا ‌برده‌اند. در واقع، یک بادگیر باریک از قسمت مرکزی بادگیر اصلی، به ارتفاع یک تا دو متر و گاهی بیشتر بنا می‌شد که به دلیل مستقل بودن ساختار معماری آن از بادگیر بزرگ، هرگونه آسیب یا خسارتی، نظیر فرو ریختن تیغه‌های بادگیر مرکزی یا صدمه دیدن بخش‌هایی از بادگیر بزرگ، فقط به همان طبقه محدود می‌شد و عملکرد بادگیر دیگر را تحت تأثیر قرار نمی‌داد. امتیاز دیگر این‌گونه بادگیرها دهانه‌های ورودی هوای آن‌هاست. این دهانه‌ها باد را از هر ارتفاعی به داخل هدایت می‌کرده است.}

^{بادگیر دو طبقه‌ كاروانسرای حاج ابوالقاسم رشتی در خرانق از توابع اردكان}

 

^{4 - بادگیرهای استوانه‌ای}

^{بادگیرهای استوانه‌ای را می‌توان آخرین مرحله‌یتکامل بادگیرها دانست. این نوع از بادگیرها بهترین عملکرد از لحاظ ائرودینامیکی و دریافت جریان هوای محیط را دارند. در ایران نمونه‌های محدودی از بادگیر استوانه‌ای وجود دارد. بارزترین و زیباترین نوع این بادگیرها در کاخ چهل ستون سرهنگ‌آباد از توابع اردستان ساخته شده است که دارای دو بادگیر دو طبقه‌ی استوانه‌ای شکل است که یکی از آن‌ها قبلاً تخریب گردیده است.}

^{نمایی از یك بادگیر استوانه‌ای شكل در یزد}

 

^{مصالح ساختمانی بادگیرها معمولاً خشت خام یا آجر، گل، گچ و چوب شورونه است. چوب شورونه از انواع چوب‌هایی است که استحکام بسیار زیاد و مقاومت بالایی در مقابل موریانه دارد. بادگیرها از چهار بخش اصلی تشکیل شده‌اند:}

^{1- ستون، بدنه، كانال، تنوره و یا ساقه}

^{2- دهانه، قفسه، هواكش و یا چشمه}

^{3- تیغه‌ها}

^{4- سقف}

 

^{ستون بادگیرها معمولاً به‌صورت مکعب، مکعب مستطیل، منشوری شکل و در موارد محدودی استوانه‌ای شکل ساخته می‌شده ‌است. قاعده آن‌ها نیز به شکل مربع، مستطیل، شش و هشت وجهی و یا دایره‌ای بوده است. برای افزایش پایداری بادگیرهای بلند در هنگام ساخت، آن‌ها را با تیرکی از جنس چوب شورونه، کلاف‌بندی و از بیرون‌زدگی سر تیرک‌ها نیز به جای چوب بست برای تعمیرات بیرون بادگیر استفاده می‌کردند.}

 

^{طرحی از بادگیر كه بخش‌های مختلف آن نشان داده شده است}

 

^{- تقسیم‌بندی بادگیرها}

^{بادگیرها را می توان بر اساس نحوه‌ عملکردشان نیز تقسیم‌بندی کرد:}

^{1- بادگیرهای عملكردی - اغلب بادگیرهای موجود عملکردی هستند بدان معنا که نقش تهویه‌ی فضای داخلی ساختمان‌ها و آب‌انبارها را نیز بر عهده دارند.}

^{2- بادگیرهای تزیینی - این نوع از بادگیرها فقط جنبه‌ی تزیینی داشته‌اند و هیچ‌گونه عملکردی ندارند. بادگیرهای خانه‌ی قوام‌الدولهدر تهران نمونه‌ای از این نوع بادگیرها می‌باشند. بادگیرهای این بنا در انتهای ستونشان مسدود گردیده‌اند و هیچ‌گونه منفذی به فضای داخلی ساختمان ندارند.} 

^{بادگیرهای خانه قوام‌الدوله در تهران}

 

^{3- بادگیرهای عملكردی-تزیینی - بادگیرهای عملکردی- تزیینی بادگیرهایی هستند که علی‌رغم ایفای نقش تهویه، دارای طراحی و نمای زیبایی می‌باشند مانند بادگیر باغ دولت‌آباد یزد.}

 

^{همچنین بادگیرها را می توان بر حسب موارد زیر تقسیم‌بندی كرد:}

^{1- شكل مقطع ستون}

^{2- تعداد و انواع دهانه‌های بادگیر}

^{3- تعداد طبقه‌ی بادگیر}

^{4- ساختمان داخل ستون}

^{تدوین و مولف: مهندس علیرضا دهقانی}

نگاهی به پیشینه‌ بادگیر در معماری ایران - 1

^{فناوری و دانش سنتی ساخت و عملکرد بادگیرها در هفتمین نشست سراسری شورای سیاست گذاری ثبت آثار معنوی که در شاهرود برگزار گردید،  در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. این پرونده ثبتی با بیش از 1000 صفحه مقاله، پایان نامه، گزارش و یادداشت با تلاش جمعی از دوستداران میراث فرهنگی و فناوری های سنتی در ایران در انجمن دوستداران و حافظان "خشت خام" تهیه و تدوین شد. از همین روی ایران بزرگ به مناسبت ثبت ملی این فناوری بومی نگاهی ویژه به آن انداخته است.}

^{نگاهی به پیشینه‌ بادگیر در معماری ایران}

^{فناور‌ی‌ بادگيرها برگرفته از دانش بومی هستند که در مناطق با آب و هواي گرم و خشک و گرم و مرطوب، به منظور جابه‌جايي و خنک کردن هوای ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. در واقع، کارکرد اصلی بادگيرها، هدايت هواي بيرون به داخل ساختمان، خنک کردن نسبي و برقراري جريان طبيعي هوا در محل کار و سکونت مردم در شهرها و نقاط مختلف بوده است.}

^{كهن‌ترین بنا كه اثری از بادگیر در آن دیده می شود، در شمال شرقی شهر بم، بر بالا و دامنه‌ی صخره‌ای عظیم قلعه‌ای مستحکم را پی افکنده‌اند که اهالی محل آن را "ارگ" می نامند که در واقع این بنای سترگ، شهر قدیـم بم است، ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه‌های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می رود.}

 

^{ارگ بم نمونه کاملی از شیوه‌های معماری ایران است و نمونه‌هایی از قرن‌ها معماری در آن به چشم می خورد. ارگ بم که بزرگترین مجموعه خشتی جهان است، به شکل قلعه‌ای پرشکوه برفراز تپه‌ای به ارتفاع 61 متر به مانند تاجی مرصع بر سر بناهای تاریخی ایران، درخششی جاودانه دارد. بر اساس شواهد تاریخی زندگی در بم و اطراف آن از شش هزار سال پیش شکل گرفته و در دورانی از تاریخ در مکانی که امروزه ارگ قرار گرفته، تمرکزی به وجود آمده است. پیرامون ارگ بم، حکایت‌های تاریخی که گاه به جرگه افسانه می گراید، فراوان است. ولی سعی بر این است که مستندترین موضوعات باستان‌شناسی با مدد از تاریخ و معماری در معرفی هر چه بهتر این بنای بزرگ دخالت داشته باشد. سابقه تاریخی ارگ بم به موجب نوشته‌های تاریخی، از جمله تاریخ وزیری و حدود العالم به دو هزار سال پیش می رسد. شواهد زیادی از جمله وضعیت پلان مركزی و تعدادی خشت موجود در خانه‌ی حاکم و خانه‌ی رئیس سربازخانه ادعای فوق را به اثبات میرساند. در کل، از مجموع نوشته‌های دوران اسلامی و بررسی های مقدماتی معماری و باستان‌شناسی می توان نتیجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساسانی و احتمالاً در دوره اشکانی ایجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است. پژوهش در امر نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یک سری کاوش‌های منظم باستان شناسی دارد ولی آنچه مسلم است سابقه‌ تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول تاریخ ارگ، بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است. ارگ بم با این سابقه طولانی تا حدود 180 سال پیش از این، محل سکونت عده‌ای از اهالی بم بوده و بعد از ترک و نقل مکان مردم، به دست فراموشی سپرده شده است.}

^{این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و به طـــور کلی شامل خندق گرداگرد حصـار، برج‌های دیده‌بانی، مدخل قدیمی، کوچه‌ها و خانه‌ها می باشد. از سمت شمال شرقی یک حصار و از طرف جنوب چهار حصار قلعه را در بر می گیرد (دورتا دور قلعه خندقی ژرف وجود دارد که آن را از یورش‌ها مصون می داشته است). در مجموع 38 برج دیده‌بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا مینموده است. بدون شک ایجاد قلعه ارگ بم بر بلندای تپه‌ای سنگی باید دارای موقعیت سوق الجیشی مهمی باشد. در میان این شهر عمارت یا قلعه حاکم نشین بر روی صخره‌ای طبیعی بنا شده است.} 

^{عمارت دارای پنج طبقه می باشد که از خشت خام ساخته شده است. واحدهای شناخته شده گوناگون این مجموعه بنا به ترتیب عبارتند از: ورودی و محله عام‌نشین، دروازه دوم و اصطبل، دروازه‌ی سوم، سربازخانه و تشکیلات مربوط به آن، ساختمان مرکزی یا حاکم نشین.} 

^{واحدهای شناخته شده در عامه‌نشین عبارتند از: راهرو اصلی (بازار)، مسجد جامع، نمازخانه، حسینیه، کاروانسرا، آب‌انبار، میدان مدرسه، سابات جهودها، حمام و زورخانه و تعدادی خانه‌ی قدیمی.} 

^{در محله عام‌نشین، خانه‌های عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بنا گردیده و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی است که تا حدودی نیازهای وابسته به اجتماع زنان خود را رفع می نموده است.} 

^{برخی از خانه‌های عام‌نشین از اهمیت خاصی برخوردارند، زیرا این خانه‌ها شامل بیرونی و اندرونی، بادگیر، ایوان، اتاق‌های زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است.} 

^{تقریباً بیشتر خانه‌های عمومی متصل به هم ساخته شده و غالب آن‌ها به یکدیگر راه دارند. در بعضی خانه‌ها حمام اختصاصی به چشم میخورد و در کنار تعدادی از آن‌ها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته‌اند. تعدادی از خانه‌های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستون‌ها دو طبقه ساخته شده‌اند که این امر نشانگر روند ازدیاد جمعیت در یکی از دوره‌های گذشته است. در میان خانه‌های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم و استقامت مشاهده می شود.}

^{از تاریخچه‌ ساخت بادگیرهای موجود در ارگ بم اطلاعات دقیقی وجود ندارد ولی با توجه به مدارك و مستندات موجود قدمت آن‌ها مربوط به دوران صفویه می باشد.}

^{بنای دیگری كه در آن اثری از بادگیر بوده است، مدرسه‌ غیاثیه‌ روستای خرگرد، از توابع خواف است كه مربوط به دوره‌ی اسلامی می باشد. مدرسه‌ غیاثیه‌ خرگرد تنها اثر به جا مانده از شهر خرگرد قدیم است كه آن را بین سال‌های 848-846 هجری قمری بنا نموده‌اند. این بنا به فرمال خواجهغیاث الدین پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ بهادر تیموری و توسط دو برادر معمار به ‌نام‌های "قوام الدین" و "غیاث الدین" شیرازی بنیان گرفت. این بنا در دو طبقه با ۳۲حجره و دارای هشت تالار در گوشه‌ها و دو تالاربزرگ در طرفین و هشتی ورودی است كه به عنوان مسجد و مدرسه ساخته شده است.}

                 

^{از نکات قابل توجه دیگر درباره اثبات این که مبدع بادگیرها ایرانیان بوده‌اند و در مناطق کویری یاد شده برای اولین بار ساخته شده‌اند می‌توان بیان داشت:}

^{- اغلب کشورهای منطقه خاورمیانه در اوایل دوره‌ی اسلامی و حکومت ساسانیان جزوی از خاک ایران بوده‌اند و برخی از آن ها تا چند صد سال پیش هنوز هم جزئی از ایران بوده‌اند.}

^{- روزنتال، پژوهشگر مصری در پژوهش خود درباره‌ی پیدایش و گسترش بادگیرها، بر این باور است كه این سازه در ایران اختراع شده و در روزگار خلافت عباسیان، ساخت آن محدود به منطقه‌ی بین‌النهرین بوده است. ولی با افزوده شدن اهمیت سیاسی و اقتصادی مصر در دوره‌ی حكومت فاطمیان، در آن‌ منطقه نیز رواج یافته است. او همچنین اشاره دارد که بادگیر در مصر با نام بادهنج شناخته می‌شود که این نام همان بادآهنگ در زبان فارسی است و چون اعراب در ادبیاتشان حرفگ ندارند آن را ج تلفظ می‌نمایند. وی همچنین به این نکته اشاره می‌نماید که در نقاشی‌ها و آثار مینیاتوری بجا مانده هیچ اثری از بادگیر در ساختار ساختمان‌ها دیده نشده است.}

^{- در تمدن‌های دیگر در ایران یا در خاورمیانه نشانی از وجود بادگیر در آثار معماری، تاریخی و ادبی آن ها یافت نگردیده است.}

^{تدوین و مولف: مهندس علیرضا دهقانی}