جشن ها، آیین ها و گاهشمارهای باستانی

بامداد پنجه "وَه" است هوا هنوز تاریک است، نسیمی آرام می وزد و شعلۀ فانوسِ روشنِ بر  بام را می لرزاند. گلدانی پر از مورد سبز، کاسه ای آب، سینی ای پر از میوه های رنگ رنگ، کپه ای هیزم فروزان و بوی خوشِ آتش زوهر است که در هوا می پیچد، شعله های زیبای آتش در هوا می رقصد، زیبا و با شکوه. آتش بر بام ها یک به یک روشن می شود و با هر آتشِ نمایان از دور و نزدیک، دلمان لبریز از شوق می گردد نوای خوش اوستا به گوش می رسد حس زیبایی است گویا فروهر نیاکان به همراهی ما شتافته اند و اهورامزدا را نیایش می کنند.

  درایران باستان سا ل دوازده ماه سی روزه داشت که در جمع 360  روز می شد به آخر ماه هشتم (آبان ماه) و بعد ها به آخر ماه دوازدهم (اسفند ماه) پنج روز اضافه می کردند تا سال کامل (365 روز) شود که این پنج روز را "پنجه" می نامیدند که این پنج روز به

نام های "اَهنَوَد"، "اُشتوَد"، "سِپَنتَمَد"، وَهوخُشَتر"، وَهیش توایش"  نامیده می شوند که همان پنج بخش گات ها است.

پنج روز پنجه "ا":

1 - اَهنَود گاه - نام نخستین بخش از سروده های اشو زرتشت

2 - اُوشتودگاه - نام دومین بخش از سروده های اشو زرتشت

3 - سِپَنتَمَدگاه - نام سومین بخش از سروده های اشو زرتشت

4 - وَهوخُشَترگاه - نام چهارمین بخش از سروده های اشو زرتشت

5 - وَهُشتوُاش گاه - نام پنجمین بخش از سروده های اشو زرتشت

نام های دیگری که به این روزها داده اند: فروردگان، فرورد جان، گاه، اندر گاه، روزهای گات ها، اندر گاهان، و هیجک، بهیزک، پنجه، فنجه، پنجک، پنجی، فنجی، پنج روزی، پنجه گزیده و بالاخره پنجه کبیسه که زرتشتیان همان پنجه را به کار می برند. در این پنج روز گهنبار چهره ششم یعنی همس پت میدیم گاه یا برابری روز و شب برگزار می شود.

پنج روز مانده به این گهنبار یعنی از روز اشتاد تا اهنود را پنجه کوچک می نامند و پنج روز آخر سال پنجه بزرگ نامیده می شود.

  در گذشته  مردم در پنجه کوچک به تمیز کردن خانه و کاشانه می پرداختند و همه چیز را برای برگزاری هر چه باشکوه تر گهنبار پنجه و نوروز آماده می کردند. گهنبار همس پت میدیم گاهِ آفرینش انسان است. بنا بر ادبیات دینی اهورامزدا جهان و موجودات را در 365 روز و شش گهنبار آفریده است. و در پایانِ هر آفرینشی به پاسداشت آن جشنی بر پا می شود و چون شش آفرینش وجود دارد

شش جشن نیز در طی سال برگزار می شود این جشن های شش گانه را گهنبار می گویند:

میدیوزرم: به معنای میان بهار است. این اولین گهنبار است که از چهل روز پس از آغاز بهار تا چهل و پنجمین روز بهار گرفته می شود. نخستین آفرینش، آسمان بوده که آفرینشش از اول فروردین تا نهم اردیبهشت ماه به تقویم امروزین و با پنج روز درنگ مجموعا تا 14 اردیبهشت ادامه داشته است.

میدیوشهم: به معنای میان تابستان است. این دومین گهنبار است و فرا رسیدن آن را به مدت پنج روز از صد و یکمین تا یکصد و پنجمین روز سال جشن می گرفتند. دومین آفرینش آب است و بنا به تقویم امروزین ما آفرینش آن از 15 اردیبهشت تا 12 تیر ماه ادامه داشته است.

پیته شهیم: به معنای (پایان تابستان) این سومین گهنبار است که آن را از یکصد و هفتاد و ششتمین تا یکصد و هشتادمین روز سال جشن می گرفتند. سومین آفرینش زمین است و بنا به تقویم امروزین ما از 13 تیر ماه تا 20 شهریور و با پنج روز درنگ تا 25 شهریور ادامه داشته است .

 ایاسرم: به معنای (بازگشت به خانه) است و منظور از آن آغاز پاییز است. این چهارمین گهنبار را از دویست و ششمین تا دویست و دهمین روز سال جشن می گرفتند. چهارمین آفرینش گیاه است و بنا به تقویم امروزین ما از26  شهریور تا 19 مهر و با پنج روز درنگ تا 24 مهر ادامه داشته است.

مید یاریم: به معنای (میان سال ) است این پنجمین گهنبار را از دویست و هشتاد و ششمین تا دویست و نودمین روز سال جشن می گرفتند. که این جشن زمستانی را میان سال می خوا نند معرف تقویمی است که آغاز آن اول تابستان بوده است. پنجمین آفریده جانوران هستند و بنا به تقویم امروزین ما از 25 مهر تا 9 دی و با پنج روز درنگ تا 14 دی ادامه داشته است. 

همس پت میدیم: به معنای (حرکت همه سپاه) است و در اصل مربوط به فرود آمدن گروهی فروهر مردگان به روی زمین بوده. این گهنبار درواقع یاد بود مردگان به شمار می آمده. ششمین گهنبار را از سیصد و شصت و یکمین تا سیصد و شصت و پنجمین روز سال جشن می گرفتند. ششمین آفریده انسان بوده وبنا به تقویم امروزین ما از 15 دی تا 24 اسفند و با پنج روز درنگ تا 29 اسفند ادامه داشته است.این گهنبار به فروهرها اختصاص دارد. در ایران باستان برای انسان قائل به وجود تن و چند گونه نیروی مینوی بودند این نیرو های مینوی بنا به اوستا عبارتند از: اهو(جان)، دئنا (وجدان)، بئوذه (هوش و ادراک)، اورون(روان) و فروهر.

در آیین اشوزرتشت عمر جهان چهار دوره سه هزار ساله است در سه هزار سالۀ نخست فقط فروهرها وجود داشتند و جهان بری از ماده بود. در سه هزار ساله دوم به خواست اهورامزدا فروهرها پیکر گیتی هایی نیز یافتند و انسان و جهان مادی پدید آمد. از این پس فروهرها نگهبان پیکر گیتییایی (قالب مادی) خود شدند. در هیچ موجودی نیست که گوهر فروهر وجود نداشته باشد حتی اهورا مزدا که خود آفریننده بود و نبود است نیز دارای فروهر می باشد

ا(در میان همه آن فروهر های نخستین ، اکنون آن فروهر اهورامزدا را می ستاییم که بزرگترین و بهترین و زیباترین و استوارترین و خردمندترین و خوش اندام ترین، بنا بر راستی (اشه) والاترین است.)  فروردین یشت بند 80

امشاسپندان و ایزدان نیز مانند اهورامزدا دارای فروهر هستند. فروهر در اوستا فروشی و در فارسی باستان فرورتی و در پهلوی فروهر است و به معنای پیش برنده می باشد. در گات ها واژۀ فروهر وجود ندارد و نخستین بار در هفت هات (بند سوم یسنای 37) ازآن نام برده شده (ما اهورامزدا و فروهرهای مردان و زنان نیک را می ستاییم)

با مرگ، تن و جان از بین می روند در حالیکه روان و فروهر فنا ناپذیر و ماندگار می مانند. فروهر غیر از روان است روان پاسخگوی اعمال این جهانی انسان و کیفر پذیر است اما فروهر بدون کوچکترین آلودگی به مبدا خود اهورامزدا بر می گردد. فروهرها در قوه و قدرت با هم برابر نیستند فروهرهای نخستین آموزگاران دین قوی ترین شمرده شده اند و پس از آن فروهر هایی که هنوز به قالب جسمانی در نیامده اند و آن فروهرهای سوشیانت هایی هستند که با ظهور خود به جهان جانی نو خواهند داد.

نیاکان ما بر این باور بودند که در این ده روز پایان سال فروهر درگذشتگان به دعوت باز ماندگان به میان آنان و در خان و مان خود فرود آمده و به بازماندگانی که آن ها را به یاد داشته و مراسمی بر پا می کنند خیر و برکت هدیه و تندرستی شان را از اهورامزدا درخواست می کنند چنانچه در فروردین یشت آمده:

بند 49 : فروهرهای سود بخش نیرومند پاکان را می ستاییم که در "همس پت میدیم" از جایگاه خود بیرون می آیند و ده شبانه روز برای کمک در اینجا به سر می برند و آگاهی بدست می آورند.

بند50 : چه کسی ما را می ستاید؟ چه کسی نیایش بجا می آورد؟ چه کسی سرودهای دینی می سراید؟ چه کسی نماز بجا می آورد؟ چه کسی پذیرا می شود ؟ با در دست داشتن خوراک و داشتن پوشاک، با نماز راستی افزا نام کدامیک از ما را در اینجا خواهد خواند؟ روان کدامیک از ما را خواهد ستود؟ برای کدامیک از ما او دهش خواهد کرد؟ از آنچه که هست خوراک گوارای تازه برای همیشه و جاودان.

بند 51 : آنگاه کسی که که او از روی راستی ستایش بجا می آورد با در دست داشتن خوراک و داشتن پوشاک و با نماز راستی افزا، فروهرهای ناآزرده نرنجیدۀ توانای پاکان با خشنودی برای او نیایش بجای می آورند[چنین]:

بند 52 : این چنین باشد در این خانه زندگی با گروه دلاوران باشد اسب تندرو و گردونۀ استوار باشد هر آینه نیرومند سرور انجمن که ما را از روی راستی بستاید با دردست داشتن خوراک و داشتن پوشاک با نماز راستی افزای.

بند 156 : فروهرهای بسیار نیرومند و پیروزگر پارسیان و فروهرهای نخستین آموزگاران دین و فروهرهای پیامبران بشود که دراین خانه خشنود بخرامند. 

بند 157 : بشود که از این خانه خشنود گشته جزای نیک و رحمت سرشار درخواست کنند. بشود که از این خانه خشنود برگردند. باشد که آنان سرودها و مراسم را به آفریدگار اهورامزدا و امشاسپندان رسانند. مبادا که آنان گله کنان از این خانه و مزدا پرستان دور شوند.

یکی از سنت های معمول پنجه، روشن کردن آتش بر روی بام ها است که در پگاه "پنجه وه " انجام می پذیرد و با انجام آن به پیشواز نوروز و آغاز سال نو وماه فروهرها ( فروردین ) می روند. این پنج روز به شوند نیکو داشتن فرود فروهرهای نیاکان و پاسداشت آفرینش انسان و بر خود داشتن نام پنج بخش گاهان و پیش درآمد نوروز و سال نو و برابر شدن روز و شب بسیار سپندینه و پاک انگاشته شده است.